Boswachter Floris: timing en navigatie van trekvogels in Nederland


Hoe weten trekvogels de weg? Boswachter Floris over de vogelmigratie in Nederland

Heb je je wel eens afgevraagd hoe vogels de hele wereld over vliegen, nooit verdwalen en vervolgens keurig in Nederland aankomen? Boswachter Floris vertelt je hoe dit werkt.

De komende tijd ben je, waarschijnlijk onbewust, getuige van één van de meest bijzondere en fascinerende verschijnselen van de natuur: de vogelmigratie! In dit blog neem ik, Floris, je mee in de lange, intensieve reis die vogels ondernemen voor ze de zomer of winter in Nederland doorbrengen.

Het fenomeen van komen en gaan

Vogels zijn voor veel mensen de meest fascinerende dieren die er bestaan. Ze zijn werkelijk overal te vinden, kunnen vliegen en vertonen buitengewoon interessant gedrag. Op dit moment zijn er op de wereld ruim tienduizend soorten vogels. Van pinguïns tot struisvogels en van paradijsvogels tot merels. Allemaal met hun eigen uiterlijk, zang en leefwijze.

Foto: Floris Hoefakker

Niet elke vogel vliegt even ver: 3 categorieën vogels

Laten we om het overzichtelijk te houden de vogels die in Nederland voorkomen verdelen over drie categorieën. De eerste categorie zijn de standvogels. Dit zijn vogels die het hele jaar in de buurt van het broedgebied blijven en dus niet massaal wegtrekken. Onder andere de buizerd, merel, gaai en grote bonte specht zijn standvogels. Standvogels hebben allemaal hun eigen oplossing voor het doorkomen van periodes waarin er weinig voedsel beschikbaar is. Zo verzamelt en verstopt een gaai ieder najaar gemiddeld 5.000 eikels die als voedselvoorraad gebruikt worden.

Dan heb je de wintervogels. Deze vogels broeden in het hoge noorden en komen naar Nederland om te overwinteren. Door de strenge winters in bijvoorbeeld Scandinavië of Rusland is er voor sommige soorten te weinig voedsel beschikbaar om er jaarrond te verblijven. Vogels als de wilde zwaan en de toendrarietgans zijn wintergasten.

Categorie drie: de zomervogels. Deze dieren verblijven in Nederland om zich voort te planten en vertrekken vervolgens naar het zuiden om te overwinteren. Onder andere de koekoek, boerenzwaluw en grutto zijn zomergasten.

Hoe doen ze dat?

De timing van de migratie en de manier van navigeren is een intrigerend en vaak onderzocht natuurfenomeen. Een sluitende verklaring is er niet, omdat de migratie bij elke vogelsoort anders is. Toch bepalen veel vogels hun tijdstip van vertrek en de route die ze afleggen op een vergelijkbare manier.

Foto: Aaldrik Pot

Tijd om te vertrekken

Vogels kunnen hun vertrektijd op twee manieren bepalen. Zomervogels die vertrekken om te overwinteren doen dit, omdat ze merken dat hun leefomgeving verandert. De dagen worden korter en de temperatuur daalt. Door het intreden van het najaar ontstaat ook een gebrek aan voedsel, in het bos zijn minder bessen of insecten te vinden.

Wanneer de dagen korter worden, zijn de vogels geprikkeld om flink te gaan eten. Vogels blijven tijdens de migratie namelijk het liefst zo veel mogelijk in de lucht. Des te hoger ze vliegen, des te minder energie het kost. Elke keer dat een vogel moet landen om ‘bij te tanken’ is er ook een groter risico om bijvoorbeeld de lunch van een roofvogel te worden.

Bij de migratie van het overwinteringsgebied naar Nederland speelt ervaring en aangeboren gedrag een grotere rol. De dieren weten wanneer de omstandigheden in hun broedgebied ideaal zijn en willen er voor die tijd graag al zijn. Ze hebben ook tijd nodig om te herstellen van de reis, een partner te zoeken of om een nest te maken. De migratie naar het broedgebied heeft dus wat betreft het moment van vertrek en aankomst een vast patroon. Zelfs vogels die in gevangenschap leven zijn, in de periode dat ze volgens hun biologische klok moeten migreren, onrustig.  

Hoe weten vogels de weg?

Goed, de vogels zijn onderweg. De grootste vraag blijft alleen hoe de vogels weten waar ze naartoe moeten vliegen. Waar wij navigatiesystemen en verkeersborden tot onze beschikking hebben moeten vogels de weg op een andere manier zien te vinden. Om dit te doen gebruiken vogels meerdere zintuigen en de omgeving om zich te kunnen oriënteren. De stand en locatie van de zon is tijdens de reis een belangrijk oriëntatiepunt. Ook herkenningspunten als hoogspanningsmasten, rivieren en bergketens worden gebruikt voor de oriëntatie. Sommige vogels kunnen zelfs de magnetische velden van de aarde waarnemen en deze gebruiken als herkenningspunt.

Tijdens de vlucht van duizenden kilometers hebben de meeste vogelsoorten ook een plek nodig om uit te rusten. Vaak zijn dit bosrijke gebieden of kustgebieden waar veel voedsel voorhanden is. Vogels gebruiken dit soort gebieden als ‘stapstenen’ om bij te tanken zodat ze de lange reis volhouden.

Foto: Rick Ruis

Boerenzwaluwen; van Nederlandse polders tot Afrikaanse jungles

Wanneer je de eerste boerenzwaluw van het jaar ziet komt de zomer eraan. Deze vogels wegen gemiddeld slechts twintig gram, maar leggen twee keer per jaar ruim 8.000 kilometer af van- en naar het broedgebied. Wanneer boerenzwaluwen de Sahara zijn gepasseerd, verspreiden ze zich over Midden-Afrika om te overwinteren. De vogel die binnenkort weer behendig over het weiland vliegt zat een paar maanden geleden dus gewoon in Kamereon, Gabon of Congo.

In de vroege zomer van 2018 was er iets vreemds aan de hand. Het weer was prachtig, de dagen duurden lang en de terrassen zaten vol. Er ontbrak alleen één onmisbaar aspect van de zomer, de boerenzwaluw. ‘Vreemd, vorig jaar waren ze er nu al ruim een maand. De huiszwaluwen zijn ook al zo laat.’ Duizenden zwaluwen leken plotseling verdwenen. Wat bleek: op het moment dat de dieren de Sahara wilden passeren waren er volop zandstormen waardoor de dieren simpelweg niet verder konden. De dieren die het toch probeerden raakten gedesoriënteerd, verdwaald en verzwakt.

Kraanvogels sieren de lucht

Kraanvogels zijn zonder twijfel de mooiste vogels die je kan zien tijdens hun trek. Het is indrukwekkend wanneer veertig grote vogels luid trompetterend in v-formatie over je hoofd vliegen. De dieren broeden in onder andere Scandinavië, Rusland en Polen. Overwinteren doen ze in onder andere Noord-Afrika en het Midden-Oosten.

Het bijzondere aan de kraanvogeltrek is dat ze zich in grote groepen verplaatsen en tijdens hun trek met duizenden soortgenoten op vaste plaatsen rusten en bijtanken. Tijdens de trekperiode kan je in de natuurgebieden rond Berlijn duizenden kraanvogels bij elkaar zien! De kraanvogeltrek is ook altijd goed te zien in Zuid-Limburg, op zonnige dagen in het najaar komen er honderden per dag overvliegen.

Foto: Aaldrik Pot

De Kolgans van Breda (en Estland)

Allemaal leuk en aardig, maar hoe weet je hoe dieren zich verplaatsen? Omdat we sommige dieren goed kunnen volgen! Om vogels te onderzoeken worden ze namelijk geringd. Ze krijgen op jonge leeftijd een ring om hun poot of hals met een code die uit cijfers en/of kleuren bestaat.

Op onderstaande foto zie je een groep kolganzen waarvan er één gans een halsring draagt. Ganzen hebben korte poten en liggen vaak, vandaar dat het aanbrengen van een ring om de hals in dit geval het handigst is.

Wanneer je door je verrekijker een ring kan aflezen kan je deze invoeren in een database waarin de waarnemingen worden verzameld. Zo weet je precies wanneer deze kolgans op welke plaats was.

 

Uit deze tabel kan je opmaken dat deze gans in 2016 geringd is op het Russische Eiland Kolguev, en dat ze voor het laatst is waargenomen in het Brabantse Moerdijk. Elke zomer maakt ze een uitstapje naar Estland, om vervolgens elke winter in de buurt van Breda te verblijven.

Foto: Joey Braat

Volg alle avonturen van boswachter Floris op zijn Instagram @boswachterfloris.  

Bekijk ook de eerdere verhalen van Boswachter Floris! Wil je tijdens het buiten zijn ook genieten van een lekker warm drankje? Ontdek dan deze drie manieren van koffie zetten tijdens een kampeertrip. Of ga terug naar het blog.

Door Tim Crince • Bijgewerkt 01-03-2019

Cookies voor jouw ervaring

Bever.nl maakt gebruik van marketing, analytische en functionele cookies en vergelijkbare technologieën. Ook derden en sociale netwerken kunnen cookies plaatsen via onze website. Als je op “accepteren” klikt, ga je hiermee akkoord. Je kan voorkeuren ook wijzigen en wij slaan jouw keuze twee jaar op. Direct je keuze wijzigen? Dat kan via de cookie policy button onderaan alle pagina's.